Bạn đọc : Xin ông cho biếtđâu là nghĩa gốc của hai chữ “đểu cáng” và căn cứ trên thực tế nào mà nó lại cónghĩa phái sinh như hiện nay, liên quan đến sự đểu giả. Xin cám ơn ông.
NguyễnBá Hào,Hà Nội.
An Chi :Một người bạn có biệt hiệu là Nê Văn Nuyện đã gửi đến chúng tôi một bài viết (củamột người khác) trong đó có một đoạn thú vị về hai từ “đểu cáng”:
Chúng tôi xin thưa ngay rằng, ở đây, tađang có hai từ “đểu” hoàn toàn độc lập với nhau và một từ tổ “đểu cáng” “trậtvuột” nên không làm gì có chuyện “nghĩa gốc” và “nghĩa phái sinh”. Tuy cái đượccho là nghĩa gốc đã được trình bày sinh động và xác đáng trong đoạn trên đây nhưngcái kết luận “Đấy, nguồn gốc đấy” thì sai. Cái sự ít học hành không phải lànguyên nhân của sự ăn chia không đồng đều. Mà sự ăn chia không đồng đều, nếu cóxảy ra, thì cũng chỉ là chuyện cá biệt chứ không thuộc về bản chất của nghề “đểucáng” vì bến bãi cũng có luật bất thành văn của bến bãi. Thời xưa cũng vậy màthời nay cũng thế. Ta không nên quên rằng có những kẻ học thức càng cao thìcàng tham cũng như có những nhà phú hộ càng giàu lại càng gian manh. Huống chi,những sự việc như ăn chia không đều, hoặc không vừa ý với nhau, cãi nhau, đánhnhau, chửi nhau khi chia tiền đâu có phải là những biểu hiện của sự đểu giả. Phảilà bịp bợm, gian manh, lừa đảo với khách hàng, như một số tài xế taxi ngày nay,chạy loanh quanh lòng vòng cho lộ trình dài thêm, hoặc chỉnh cho đồng hồ tínhtiền chạy nhanh hơn, v.v., thì mới là đểu chứ! Vậy ta không nên chỉ vì không nắmvững “lộ trình” của chữ nghĩa mà nghĩ oan cho nghề đểu cáng thời xưa.
Sự thật là, ởđây, ta đang có hai từ “đểu” riêng biệt (chỉ đồng âm với nhau), mà chúng tôixin ghi là “đểu1” và “đểu2”. “Đểu1” có nghĩa là “người hoặc nghề gánh thuê”,nay đã trở thành một từ cổ, nghĩa là không còn được sử dụng trong lời ăn tiếngnói hằng ngày nữa. Từ “đểu1” này từng được dùng rộng rãi từ Bắc chí Nam nên tasẽ không ngạc nhiên khi biết J.-B.-P. Trương-Vĩnh-Ký đã đối dịch “portefaix”(phu khuân vác) là “đểu, thằng đểu” trong Petitdictionnaire français-annamite (Sài Gòn, 1887). “Đểu1” có một từ cùng trườngnghĩa là “cáng”, thời xưa dùng để chỉ loại võng có mui, mắc vào đòn do hai ngườikhiêng, ngày nay dùng để chỉ loại dụng cụ để khiêng người bệnh hoặc người bịthương, hai bên có hai cái đòn ló ra ở hai đầu cho dễ nắm. Vì cùng một trườngnghĩa nên xưa kia hai từ “đểu1” và “cáng” đã được người sử dụng ngôn ngữ kết hợpvới nhau thành từ tổ đẳng lập “đểu1 cáng” để chỉ chung nghề hoặc người làm côngviệc khiêng thuê gánh mướn. Đây vốn là một từ tổ mang tính trung hoà về mặt biểucảm (không đề cao, cũng không lên án) và tuyệt nhiên không hề có cái nghĩa liênquan đến thói đểu giả.
Còn “đểu2” là mộtvị từ tĩnh (tính từ) có nghĩa là “xỏ lá”, “bịp bợm”, “gian manh”, v.v.. Đây làmột từ Việt gốc Hán, bắt nguồn ở từ ghi bằng chữ [刁] mà âm Hán Việthiện đại là “điêu”, có nghĩa là “gian xảo”, “dối trá”. Về mối quan hệ ngữ âm lịchsử giữa vần “-iêu” với vần “-êu” (giữa “điêu” và “đểu”) thì ta có nhiều dẫn chứng:– chữ “tiêu”[標] (= nêu lên cho dễ thấy), có âm xưa là“têu” (trong “đầu têu”) và vốn phải đọc là “biêu”, nên còn có âm xưa là “bêu”(trong “bêu đầu”; “bêu riếu”); – chữ “khiếu”[叫] (= gọi), vốn đọc“kiếu”, có âm xưa là “kêu”; – chữ “liêu”[寮] (= nhà thấp nhỏ),có âm xưa là “lều” (trong “lều chõng”); – chữ “nghiêu”[堯] (= cao) có âmxưa là “nghêu” (trong “lêu nghêu”); chữ “thiểu”[愀] (= vẻ lo nghĩ,sầu não) có âm xưa là “thểu” (trong “thất thểu”); v.v.. Còn về thanh điệu thìcác thanh 1 (không dấu), 4 (dấu hỏi) và 5 (dấu sắc) chuyển đổi với nhau cũng làchuyện bình thường. Vậy “đểu2” là một từ độc lập với “đểu1” và cho dù từ nguyênmà chúng tôi nêu ra có sai thì “đểu2” cũng hoàn toàn không phải do “đểu1” pháisinh mà ra.
Vậy thì hai từ“đểu1” và “đểu2” không có dây mơ rễ má gì với nhau về mặt từ nguyên. Vì thế chonên, ở đây, ta không có một sự chuyển biến tự nhiên từ “nghĩa gốc” đã biết củahai tiếng “đểu cáng” đến “nghĩa hiện hành” của nó, như bài viết kia đã nêu vànhư nhiều người vẫn tưởng. Ở đây, ta chỉ có những hiện tượng mà thỉnh thoảng chúngtôi có nói đến khi trả lời cho bạn đọc. Đó là những sự cố ngôn ngữ (accidentslinguistiques), thể hiện ở sự đan xen hình thức (croisement de formes) và , kéotheo nó, là sự lây nghĩa (contamination de sens) do từ nguyên dân gian gây ra màthôi. Với từ nguyên dân gian, người sử dụng ngôn ngữ thường thay từ mà mình khônghiểu được bằng từ mà mình đã biết nghĩa để hiểu nghĩa của cả cụm từ hữu quan.Sau đây là một thí dụ: “lang bạt” là hình thức rút ngắn của “lang bạt kỳ hồ”[狼跋其胡] trong tiếngHán, có nghĩa là “con sói giẫm lên cái yếm da dưới cổ nó (nên lúng túng khôngbước đi được)”. Do đó, trong tiếng Hán, “lang bạt” là “lúng túng”, “khó xử lý”,v.v.. Nhưng sang đến tiếng Việt thì người ta đã đồng hoá tiếng trước với “lang”trong “lang thang”. “lang bang”, lang chạ, v.v. và tiếng sau với “bạt” trong“phiêu bạt”, “xiêu bạt”, “bạt gió”, v.v., nên “lang bạt” mới có cái nghĩa là “sốnglang thang, nay đây mai đó”.
Khốn nỗi từ điểngia có khi cũng “chơi” từ nguyên dân gian. Mà không phải từ nguyên dân gian “chínhtông” do dân gian tạo ra lâu ngày đã trở thành thông dụng nên phải chấp nhận màghi vào từ điển. Đây lại là từ nguyên dân gian mới toanh do chính từ điển gia “sángtạo” trong khi làm quyển từ điển của mình. Từđiển từ Việt cổ của Nguyễn Ngọc San – Đinh Văn Thiện (Nxb Văn hoá Thôngtin, Hà Nội, 2001, tr.84), chẳng hạn, đã giảng “dàng” là “trời” và cho thí dụ lấytừ Thiên Nam ngữ lục:
Thángba mồng chín tiết lành
Hộinày sãi vãi tụng kinh cúng dàng.
Cólẽ hai tác giả của quyển từ điển này là những “fan” cuồng nhiệt của ông “Yang” Bahnar và TâyNguyên – mà cái tên thường được Kinh hoá, cả trong từ điển, thành “Giàng” – nênhai vị mới đem tên ông ta – mà các vị đã đổi “gi-” thành “d-” – để trám vào chỗ của động từ“dàng” trong ngữ động từ “cúng dàng” chăng? Chứ chỉ cần lật Việt Nam tự điển của Khai trí Tiến đứcra ở chữ “cúng” thì ta có thể thấy “cúng dàng” được giảng là:
“(Tiếng nhà chùa) tức là “cung-dưỡng”[供養] đọc trạnh. Đemlễ vật cúng vào nhà chùa. Đã thường làmphúc lại hay cúng-dàng (Phạm CôngCúc Hoa).”
Đấy, “dàng” ởđây chỉ là tha hình (allomorph) của “dưỡng” [養] chứ từ thời tạo ngôn lập ngữ, tiếng Việt (Kinh)làm gì có từ “dàng” với nghĩa là “trời”!
Trở lại với hai tiếng “đểucáng”, ta thấy từ tổ này không còn được dùng để chỉ chung nghề hoặc người làmcông việc khiêng thuê gánh mướn nữa. Với nghĩa này, nó đã trở thành một đơn vịtừ vựng cổ xưa, thường gọi là từ cổ. Nhưng sở dĩ nó vẫn còn tồn tại trong tiếngViệt hiện đại với nghĩa “gian manh”, “xỏ lá” là do đã xảy ra một sự cố ngôn ngữnhư đã xảy ra với hai trường hợp “lang bạt” và “cúng dàng” ở trên. Trong từ tổ“đểu cáng”, vì không còn biết được cái nghĩa cổ xưa của nó, nên người sử dụngngôn ngữ đã đưa “đểu2” (gian manh, xỏ lá) vào thay cho “đểu1” (người hoặc nghề gánhthuê). Thế là thực chất ở đây ta đã có “đểu2 cáng”, chứ không còn là “đểu1cáng” như thời xưa nữa! Trong “đểu2 cáng” thì “đểu2” (gian manh, xỏ lá) và“cáng” (phu khiêng thuê) thuộc về hai trường nghĩa hoàn toàn khác nhau. Do đó màđây không thể là một từ tổ đẳng lập; nó chỉ là một từ tổ “trật vuột”, đứng chânthấp chân cao nên đi cà thọt mà thôi. “Đểu2” chiếm chỗ của “đểu1” là một sự cốngôn ngữ và với sự cố này thì đã xảy ra một sự đan xen hình thức trong đó “đểu2”đã chồng khít lên “đểu1”. Rồi vì “đểu1” đã trở thành một từ cổ nên người sử dụngngôn ngữ ngày nay không còn biết đến nghĩa của nó nữa (dĩ nhiên là trừ nhữngnhà nghiên cứu). Họ bèn đem cái nghĩa của “đểu2” mà gán cho cả từ tổ “đểu cáng”hiện hành. Đó là sự lây nghĩa và cái nghĩa bị lây này chẳng những không phảinghĩa gốc của “đểu1 cáng” mà càng không phải là nghĩa phái sinh từ nó. Để chonhất quán với danh từ “sự cố” (accident), chúng tôi gọi đây là “sensaccidentel”, tức là “nghĩa sự cố” (nghĩa do sự cố mà ra). Riêng về số phận củatừ “cáng” trong “đểu cáng” hiện nay, ta không thể dùng cái khái niệm “tiếng đệm”hoàn toàn lỗi thời để chỉ nó. Về nguồn gốc và bản chất, nó hiển nhiên là một từthực thụ. Chẳng qua là, ở đây, nó đang sống nhờ vào danh tử “đểu” – mà thực chất đã là “đểu 2” – bị nó ăn bám đểtồn tại trong lời ăn tiếng nói mà thôi, Vì vậy nên chúng tôi gọi nó là từ kýsinh.
Tóm lại, trong từtổ “đểu cáng” hiện hành thì “cáng” là một từ ký sinh còn nghĩa của từ tổ này chỉlà một nghĩa sự cố, hoàn toàn không phải nghĩa gốc, càng không phải là nghĩaphái sinh.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét