Sen lắc là gì?

Sen lắc / si lắc là chất nhựa ở dạng tờ mỏng, dùng để làm véc ni. Chất nhựa này do con bọ cánh kiến hút nhựa cây để sống rồi tiết trở ra. Khi gặp gió, nhựa đông cứng thành một lớp giáp che chở cho bọ. Việc sản xuất nhựa chủ yếu do bọ cái thực hiện vì nó nằm yên suốt đời, chỉ thò cơ quan sinh dục ra ngoài để giao cấu trong khi bọ đực phải di động để làm việc ấy và làm xong thì kiệt sức mà chết luôn. Bọ cái đẻ từ vài trăm đến một ngàn trứng, nuôi bầy con đông đúc mà không nhúc nhích được.  Đến khi mẹ chết ngạt thì bầy con trưởng thành thoát ra ngoài, bò đi nơi khác, tái tục cái vòng đời phù du tạo diệt ba trăm ngàn mạng bọ để tạo ra một kí lô nhựa.

Người Việt ngày xưa đã từng dùng nhựa cánh kiến để làm thuốc nhuộm răng. Khi người Pháp đến Việt Nam, họ gọi nhựa này là gomme-laque; người Việt Nam gọi theo là gôm lắc. Cây sơn lắc trong tiếng Pháp là laquier hay arbre à laque, với laque là một từ đã xuất hiện từ thế kỷ 15 dưới dạng là lacce. Truy nguyên từ lacce này phải qua tiếng La Tinh (lacca), tiếng Ả rập (lakk) rồi mới đến nguồn gốc của nó là lakk của tiếng Hin-đi nghĩa là trăm nghìn, ý muốn nói số lượng bọ trên cây nhiều vô kể. Ấn Độ xưa nay vẫn là nước sản xuất nhựa cánh kiến nhiều và tốt nhất thế giới. Tên sản phẩm từ đó mà ra cũng là điều tự nhiên.

Năm 1713 người Anh dịch cụm từ tiếng Pháp laque en écailles (nhựa cánh kiến dạng tờ mỏng) thành shellac (cũng viết là shellack) theo phương thức sao phỏng (laque của tiếng Pháp thành lac của tiếng Anh và écaille của tiếng Pháp ứng với shell của tiếng Anh). Thuật ngữ sơn vảy của tiếng Việt cũng chính là kết quả của phép dịch sao phỏng laque en écailles của tiếng Pháp và shellac/shellack của tiếng Anh.

 Shellac của tiếng Anh quay ngược trở lại tiếng Pháp, giữ nguyên cách viết nhưng phát âm theo kiểu Pháp, và được nhiều ngôn ngữ khác vay mượn lẫn nhau qua đường phiên âm: shellac trong tiếng Ý, schellak trong tiếng Hà Lan; tiếng Nga шеллак mượn âm của tiếng Hà Lan. Sen-lắc của tiếng Việt có lẽ được mượn từ tiếng Nga chứ không phải từ tiếng Pháp.