Từ ống bơ đến bơ bò (Vũ Thế Long - Thể Thao Văn Hóa)

Từ ống bơ đến bơ bò

(Khám phá - TT&VH) - Thuở nhỏ, bố mẹ tôi đi làm cả ngày, việc cơm nước trong nhà mẹ lo toan nhưng bà luôn cắt đặt cho mấy chị em tôi mỗi người một việc. Tôi được giao việc vo gạo , chẻ củi…các em thì nhặt rau, rửa bát…

Tùy theo bữa ăn trong ngày mà mẹ tôi dặn sáng sáng trước khi đi trực chiến giao thông ngoài cầu phao Sông Hồng. Mẹ dặn: “Hôm nay con đong cho mẹ hai bơ gạo nhé, lấy thêm mấy nắm mỳ đẻ sẵn để độn…”, “ Hôm nay có Bác Dung lớn về ăn cơm trưa, con đong hai bơ một gạt nhé”, "Con chịu khó đong cho mẹ ba bơ gạo rồi  đi xếp hàng đổi bún. Chiều đi làm về mẹ xếp hàng mua mấy lạng thịt nướng chả, nhà ta làm bữa cải thiện lâu rồi chẳng có tí mỡ nào”… Tôi cứ  theo lệnh mẹ mà làm. Mở cái thùng gạo vơi, lấy cái ống bơ cũ kỹ đong đã mòn sáng bóng làm theo lời mẹ dặn.

Cái ông bơ ấy nó nằm trong thùng gạo nhà tôi từ ngày nảo ngày nào tôi cũng chẳng biết. Chỉ biết là từ khi lớn lên đã thấy nó nằm ở đấy rồi.

Ảnh không rõ tác giả

Một hôm, tôi tò mò bỏi bố: “Bố ơi, tại sao lại gọi cái lon sắt tây ấy là ống bơ?”. Bố tôi là người rất quan tâm uốn nắn lời ăn tiếng nói cho mấy chị em tôi. Nói gì sai là ông sửa. Chúng tôi đi học về đôi khi nói sai chữ L thành chữ N hay tr thành ch là ông bắt sửa cho bằng được. Thấy hỏi vậy,  ông lục trong thùng đồ nghề thợ nguội cũ của ông ra một cái hộp sắt tây đựng ốc vít. Cái hộp giống hệt như cái bơ đong gạo trong thùng gạo. Ông giải thích: “Đây là cái vỏ đồ hộp đựng bơ của lính Tây ngày xưa”. Cái vỏ ấy sơn màu cứt ngựa của lính dưới đáy còn in hằn những con số. Ông bảo đây chính là một trong hai cái hộp đựng bơ của lính Tây. Ăn xong người ta vứt đi. Bố lượm về sử dụng. Một cái để đong gạo, cái còn lại bố đựng ốc vít. Sở dĩ dùng cái lon này để đong gạo vì các bà ngoài chợ quen dùng nó để đong như một tiêu chuẩn đo lường.

Ông còn kể cho chúng tôi sự tích cái đồ hộp như sau: "Từ năm 1809, một nhà phát minh người Anh tên là Nicholas Appert đã nghĩ ra cách dùng sắt cán mỏng mạ thiếc tạo ra cái đồ hộp để đựng và bảo quản thực phẩm lâu dài. Phát minh này đã được nhượng quyền sản xuất cho hai nhà sản xuất người Anh khác là John Hall và Bryan Donkin. Họ là những người đầu tiên lập ra xưởng sản xuất đồ hộp vào năm 1813 tại Anh. Những hợp đồng làm đồ hộp đầu tiên được sản xuất nhằm cung cấp cho quân đội Hoàng Gia Anh thời ấy.

Thời ban đầu, các nắp hộp dược hàn với thân hộp bằng chì nóng chảy, bởi thế, có một vụ án ngộ độc thực phẩm đã gây chấn động một thời bởi vào năm 1845. Thủy thủ đoàn thám hiểm Bắc cực do ngài John Franklin lãnh đạo đã có nhiều người bị ngộ độc do ba năm liền ăn phải thực phẩm có chì của nắp hộp tan vào…

Cái hộp mà bố tôi dùng làm vật đong gạo là cái hộp đựng Bơ (tiếng pháp viết là Beurre, đọc gần như từ bơ của tiếng Việt)  do binh lính Pháp đem vào Hà Nội. Ông bảo nghe nói thứ bơ này được sản xuất từ vùng Bretagne, một vùng sản xuất bơ nổi tiếng ở Tây Bắc nước Pháp. Loại bơ này có pha muối và hương liệu đặc biệt nên rất được ưa chuộng tại Pháp. Chúng tôi nghe bố kể thì biết thế. Hồi ấy dân mình có mấy ai được ăn bơ đâu mà biết cái mùi vị bơ ra sao.

Tôi hỏi bố: "Tại sao người ta lại gọi cái hộp ấy là cái ống bơ?” tôi tra từ điển thì thấy “Ống là vật hình trụ, rỗng và dài”. Cái hộp ấy đâu phải cái ống? Ông suy nghĩ một lúc và bảo tôi lấy từ điển ra tra. Thì ra trong đồ đựng dồ đong của người Việt mình có mấy từ:

Cái cóng: Thứ đồ dựng bằng sành hình trụ, miệng rộng có nắp đậy, thân hơi phình, đáy lồi

Lon: thứ đồ đựng bằng kim loại hình trụ hay thứ vại nhỏ , chậu nhỏ bằng sành…

Bố con tôi ngờ rằng chữ ống bơ, là do người ta đọc chệch từ chữ cóng mà ra bởi có nơi người ta gọi cái vỏ hộp sữa bò là cái cóng bơ. Chẳng biết có đúng không. Còn người ta gọi cái lon sữa bò là có lí của nó. Thôi để các nhà ngôn ngữ học giải quyết.

Lon sữa bò được cắt ra làm ống để bút. (Ảnh không rõ tác giả)

Các bà bán hàng ngoài chợ khi đong gạo hay ngô, đỗ thuở xưa thường dùng các loại đấu, ca sắt… nay có thêm cái cóng bơ, cái ống bơ… cũng thuận tiện vì gần như nhà nào cũng dùng để đong gạo.

Người ta có hai lối đong. Lối đong có ngọn gọi là bơ đầy, đong ngang ống đong thì gọi là bơ gạt. Lắm anh đi chợ có máu tham khi đong cứ đòi tự đong lấy cho mình, hai tay be miệng cái ống bơ cho dôi ra. Thế là lại mè nheo mặc cả vui đáo để. 

Sau này, loại vỏ đồ hộp đựng bơ hình như hiếm dần và một loại vỏ đồ hộp khác phổ biến hơn là hộp đựng sữa bò đặc có đường xuất hiện. Thế là cái hộp đựng sữa bò dần dần trở nên thông dụng trong việc đong hàng ngoài chợ. Ra chợ mua chè khô trên chợ mạn ngược, người ta mặc cả mấy nghìn một bơ bò đậu, bơ bò chè… Thế là cái vỏ hộp dựng sữa bò, chẳng liên quan gì đến cái ông đựng bơ tự nhiên có một cái tên mới là “bơ bò”. Dễ đọc và đơn giản mà chẳng ai cần biết nó có nguồn gốc ra sao.

Thuở nhỏ, lũ trẻ con chúng tôi thích học đòi người lớn. Thấy mẹ nấu cơm, nấu cháo cũng muốn bắt chước nấu xem mình có làm dược không. Thế là mấy đứa rủ nhau kiếm cái ống bơ, nhặt mấy cành cây khô, mỗi đứa lẻn về nhà nhóm mấy nhúm gạo rồi ra đầu ngõ đặt ba cục gạch góp gạo thổi cơm chung… Cơm chẳng ra cơm, cháo chẳng ra cháo nhưng vui đáo để. Còn thú vị hơn là chơi mấy cái nồi cái bát làm bằng gỗ tiện mà chẳng nấu nướng gì được.

Tưởng cái trò chơi ấy chỉ dành cho con trẻ thế mà người lớn cũng có lúc phải dùng đến đấy. Tôi còn nhớ có lần được hầu rượu cụ Văn Cao khi cố nhạc sỹ đến thăm ông nhạc tôi. Hai cụ ngồi ôn với nhau chuyện thời kháng chiến chống Pháp trên Phú Thọ. 

Thời ấy cán bộ kháng chiến ai cũng đói rét. Cụ bà Văn Cao thì kể ngày ấy bà cụ mẹ vợ tôi và bà Văn Cao đêm đến đóng cửa nằm trong nhà sàn với lũ trẻ vì nghe nói có hổ về. Cụ Văn Cao và ông Nhạc tôi kiếm đâu được chút đậu xanh và cục đường đỏ bèn cho vào cái ống bơ nhóm lửa bằng vách nứa rút từ lán trại trong rừng làm “nồi lục tào xá” nóng hổi trong đêm đông rừng Việt Bắc rồi đàm đạo văn chương thế sự.

Chuyện các cụ kể tưởng  như mới hôm qua mà hai cụ ra di cũng đã hơn chục năm rồi.

Vũ Thế Long